Entre Briyo y Tragedia: asina tawata bida di poeta Mericano Sylvia Plath

Entre Briyo y Tragedia: asina tawata bida di poeta Mericano Sylvia Plath

Autor: Arturo Desimone, Februari 24 2025, Aruba

Sylvia Plath, e poeta femenino mas conoci di Merca, a nace na October di aña 1932 na Boston, Massachussets. El a fayece pa medio di suicidio trinta aña despues 11 di februari 1963 na London. Como hoben el a gana un beca Fulbright pa sigui su estudionan di literatura na universidad di Cambridge na Inglatera. E temponan aya, e escritornan Mericano tabata sinti nan mes di un pais nobo ainda, pues tabatin un respet exagera, casi idolatria, p’e autornan di “mama tera” di suelo Britanico. E bishita tabata sinti mane’ un peregrinahe y un chens pa experiencia cultura. Ayabanda, e studiante stranhero a conoce su futuro casa, esta poeta Britanico Ted Hughes, kende a bira fuente di inspiracion y guia den Plath su escritura p’e resto di su bida cortico. (Hughes ta corda riba un detaye intimo den un di su versonan: con nan prome encuentro a laga e marcanan sangriento caminda Plath a morde su wang.) Nan relacion tawata compleho, y hasta hopi di nan pleito a adkiri dimensionnan mitologico den e produccion literario di ambos poeta. Hughes a yuda redacta Plath su manuscrito Ariel, cual a bira un di e bukinan mas exitoso di poesia—Ariel a bende 15,000 copia den e prome 10 luna di su publicacion.

 Plath semper a lucha cu bipolaridad y depresion clinico. Su novela autobiografico titula “The Bell Jar”, “E Campana di Buceo” ta referi na e personahe su sintimento di alienacion y di a perde cualke capacidad pa relaciona cu e mundo social, cu ta rondona e protagonista tormentoso: e ta sinti un muraya di glas rond di dje. Prome cu e por a haya cas editorial pa e novela, Plath a ricibi carta di rechaso di editornan kende a opina cu, “maske e t’un buki bon skirbi, e parti unda e protagonista ta cay psikicamente den otro parce mas un historia clinico di un patient cu un novela.” E buki a wak luz di publicacion (bou dje pseudoniem Victoria Lucas) poco siman prome cu su decision absoluto di pone fin na su bida (te awendia The Bell Jar a bende 3 miyon di copia). E mainta ey, Plath a lanta shet’or y a percura pa su crianan. El a laga pan cu lechi pa nan, y el a pone klechi fresco den nan camber. El a plak tape rib’e scharnier y n’e rand di nan porta p’e gas monoxido no pasa. Plath a drumi riba flur di cushina, y el a inhala gas dje forno. Su famia a haya berguensa di e acto suicida y e stigma cu esey lo trece: p’esey nan a anuncia, gañando, cu nan yiu a fayece di un virus.

Plath su obranan ta trata tematicanan manera: mitologia Griego y naturalesa; e psicologia di relacion entre tata cu yiu muhe; y e frustracion cu e tabata sinti encuanto e condicion di vulnerabilidad femenino. Su smaak pa bida tabata en conflicto, no solamente cu e tendencia suicida, pero tambe cu e limitenan riba loke hende muhe tin mag di haci. Plath lo a lamenta cu e lo mester anda cu cuidao sin por tribi di biba e tipo di aventura cu hopi escritor masculino a yega di conoce, por ehempel di biahamento pa e paisnan peligroso, of di nabega e ambientenan di otro clasenan social mas margina. E poeta tambe a refleha hopi riba e peso historico di su sanger Aleman infecta cu culpabilidad p’e crimennan di di dos Guera Mundial: un bahul di scuridad, cu el a hereda di su tata, Otto, un profesor universitario kende a fayece ora Plath tabata mucha. Den su bida pasional el a rebela contra e frialdad di su cultura famiar Aleman-Mericano di clase media, y no hopi dje poetanan Mericano di generacion posterior a yega di tin un verso asina autentico y provocativo. Akinan por lesa mi traduccion di un di Plath su poemanan mas famoso, “Daddy”, na Papiamento. 

Papi” 

(Traduccion di e poema “Daddy” di Sylvia Plath. Traductor: Arturo Desimone.) 

Bo no ta sirbi mas, bo no ta sirbi mas

Nada mas, sapato preto preta

Caminda mi a biba,

ayaden

maner'un pia

pa trinta aña largo, blanco y pober

Apenas m’a tribi hala rosea of pega un atchu

Tata, mata mi mester a mata bo.

Bo a muri prome cu mi a haya tempo—

Marmer pisa, un saco colma cu Dios,

Teribel statua cu un dede cubri cu cuero gris

Grandi mane’ un foca di San Francisco

y un cabes den lama di Atlantico bizaro 

Unda ta spula un berde colo di bonchi rib'e blauw

den e awanan di e tan bunita Nauset.

Mi tabata resa cu nan lo rescatabo. 

Ach du. Ach U.

Den bo lenga Aleman, den e ciudad Polaco

Habraca bou dje wielnan

di asina tanto guera, guera, guera.

Ma e nomber dje ciudad ta comun.

Mi amigo Polaco

a bisami cu tin un docena of ta dos.

Anto asina mes mi nunca por a bisa na unda abo

a hinca pia, bo raiz.

Nunca mi por a papia cu bo.

E lenga mara den mi kaak.

Ik, ik, ik, ik,

Esey so apenas mi por a tribi.

Shorota den e trampa dje waya prikkeldraad

M'a pensa cu cada Aleman tabata abo mes.

Y e lenga obsceno

un trein, un train,

lastrando mi mescos cu Hudiu.

Hudiu pa Dachau, Auschwitz, Belsen.

M'a cuminsa papia manera un Hudiu.

Mi ta kere cu por ta mi ta Hudiu.

E sneu di Tirol, cerbes cla di Viena,

nan no ta djey puro, ni berdadero.

Ami, cu mi avochi Gitana y cu mi suerte straño

y mi pak’i carchi Tarot, y mi pak’i Tarot

tin bon chens cu mi mes t'un tiki Hudiu.

Semper mi tawat'in miedo di bo

cu bo Luftwaffe, cu bo bomboshi

cu bo badabada full bruha.

Y bo snor nechi frega.

Y bo wowo Ario: blou cla.

Homber-Panzer,

Homber-Panzer, oh, Abo—No Dios,

Ma, un Swastika

asina preto, cu niun shelo lo por pasa

preta, door di dje.

Cada muhe ta adora un Fascista,

e bota den cara, 

cu e curason bruto 

bruto d’un burusi mane' abo.

Bo ta para dilanti dje borch’i scol, papi

den e potret cu mi tin di bo, papi,

cu kiebro den bo cachete

y no den bo pia pi’abou, papi,

ma, esey no ta hacibo menos djabel, papi,

menos e homber preto kende a morde

mi curason bunita cora pa partie den dos, tata,

dos aña mi tabatin ora cu e aldeanonan 

a derabo, papi

ora mi tabatin binti, ami a purba muri,

pa mi por yega bek, bek bek cerca bo.

M'a kere cu hasta e wesonan lo sirbi

ma, nan a rancami for dje saco, habraca

y nan a pegami bek den otro cu hopi lijm.

E ora ey, mi tabata sa kico mester haci.

Traha m'a trah'un maquette, un popchi-skelet di bo, 

wantomba, shon henter na preto bisti

cu un hoyada, cu un mirada net fo'i dje kaft di Mein Kampf.

Y un amor p'e reki di tortura y p'e schroefmento.

Y mi a bisa nan cu si, si.

Anto aworaki, papi, porfin ta cla mi ta.

E telefon preto a keda ranca na su raiz,

e bosnan no por drenta mas mane’ bichi.

Si nan mata un homber, ta dos nan a mata—

E vampiro cu a gañami cu t’abo e ta

Y kende a bebe mi sanger pa henter un aña largo,

shete aña, pa, si di berdad sa bo kier sa.

Papi, drumi bo por drumi. 

Tin un clabo blou cla sinta

den bo curason gordo preto 

anto pueblo nunca a gustabo.

Balia nan ta balia, trapando riba bo.

Esnan semper tabata sa cu t’abo.

Papi, papi, yiu'i puta, ta cla mi ta.  

Traduccion : Arturo Desimone