Emancipacion di Papiamento
ORANJESTAD (AAN): Manera por a lesa anteriormente, Papiamento a bira basta trempan den su historia e idioma general di e islanan ABC, debi na e factornan describi caba den e serie di articulonan aki.
Tin tres documento cu (te awor) ta parce di ta e documentonan mas bieu skirbi na Papiamento: un fragmento di un carta di un Hudiu Curasoleño pa su amante na 1775, un carta di 1783 di un dama Hulandes pa su casa Hulandes na Rotterdam y un documento firma pa 26 boswa (boswachters) na Aruba na 1803. Esaki ta nifica cu for di fin di siglo 18 en adelante Papiamento tabata (y te ainda ta) un idioma general bon estableci riba e islanan aki, papia como tambe skirbi pa tur grupo etnico-social.
Debi na e esfuersonan -primordialmente- di Iglesia Catolico Papiamento a bira, cu su baybinnan necesario, un idioma uza den enseñansa y den publicacion for di e prome mita di siglo 19 te awor. No tin situacion den bida diario na e islanan ABC, caminda no ta uza Papiamento, sea e predicado of e politico, e poeta of e deportista, e ama di cas of e maestro, na cas of riba caya, den misa of den Parlamento, na scol of den teatro.
Segun e cifranan di e Censo Piloto di 2019 di Oficina Central di Estadistica (C.B.S.) Papiamento ta keda e idioma mas uza den nos sociedad. 72% di Arubiano a contesta cu nan ta uza Papiamento como unico lenga di cas. Ta raporta Spaño como unico lenga di cas cu 14% na Aruba. Na cas di 7% di esnan encuesta na Aruba ta uza Ingles como unico lenga. Solamente 6% di Arubiano ta uza Hulandes como unico lenga di cas. Finalmente, 1% di e poblacion ta papia otro lenga como esun unico na cas. Nan ta inclui Chines, Portugues, Sranan Tongo y tur sorto di Creole. Tambe talbes San Nicolas Creole English? Ademas, mayoria di hende cu ta papia Spaño, Ingles, Hulandes y otro lenga na cas, a expresa di ta papia Papiamento como nan di dos lenga. Esey ta hiba nos na e resultado cu 80% di e poblacion di Aruba ta papia Papiamento, 28% Spaño, 16% Ingles y 13% Hulandes.
Cu e rebelion di 1969 na Corsou, cu a sirbi como habrimento di wowo pa e sociedadnan di e islanan ABC, e lucha a cuminsa pa hiba Papiamento scol bek. Actualmente ta uza Papiamento den tur tipo di enseñansa na e islanan, sea na un isla mas cu na e otro, na un tipo di scol mas cu na e otro of na un scol mas cu na e otro na e mesun isla. Desafortunadamente, e lucha pa Papiamento tabatin como resultado cu, aunke nos ta papia e mesun lenga na tur tres isla, nos tin dos ortografia diferente. Pero ta UN lenga Papiamento nos ta papia! P’esey mi speransa ta cu den futuro nos por yega na un solo ortografia pa e lenga, aunke pa hopi hende esey no ta necesario mas.
Durante tur e aña- y siglonan di su existencia Papiamento a bin ta standarisa, specialmente den su forma skirbi; por ehempel, for di siglo 19 ta publica diccionario, mayoria di nan bilingual.
Na mei 2003 Gobierno di Aruba a haci Papiamento idioma oficial hunto cu Hulandes, sigui na 2007 pa Corsou y Boneiro, unda nan a agrega Ingles. Papiamento, e lenga di catibo, a bira y ta e lenga di tur hende y di casi tur caminda, y ta un di nos simbolonan di identidad nacional, na Aruba, Boneiro y Corsou.
Tambe, aunke den minoria, e ta na corte y na universidad, y aunke e otro idiomanan tin hopi influencia riba dje, y particularmente Ingles ta menas’e, el a yega te universidad, studia na e nivel academico mas halto, cu si nos sa di cuid’e y preserv’e, e t’ey pa keda.